تصحیح انتقادی کتاب ابواب الجنان بخش دوم (از مجلس هشتم تا پایان مجلس یازدهم)

نخستین کتاب های اخلاقی در زبان فارسی مجموعه ای از سفارش ها و نصایح هستند که به «پندنامه» موسوم بودند و بخش عظیمی از ادب تعلیمی را تشکیل می دادند. تا اواخر قرن پنجم اندرزنامه های پهلوی با موضوعات پاکدامنی، کارهای نیک، راستگویی و... رواج داشتند. اکثر این اندرزنامه ها منسوب به پادشاهان، روحانیان و بزرگان نگاشته می شد، همانند اندرزنامه «آذرباد مهرسپندان» که از موبدان دین زرتشت بوده است. این شیوه تا اواخر قرن پنجم ادامه داشت و حتّی تا مدّت ها نیز اندرزنامه هایی از روی اندرزنامه های پهلوی یا ترجمه عربی آنها چون ترجمه نامه تنسر نگاشته می شد. از قرن هشتم آموزه های دین اسلام بیشتر به اندرزنامه ها راه یافت و در عصر صفویان با رسمیّت بخشیدن به مذهب تشیّع اندرزنامه ها جنبه کاملاً مذهبی گرفتند و نویسندگان از شیوه تلمیح به آیات و احادیث بهره می بردند که تا قرن ها بعد نیز ادامه داشت. از مشهورترین آثار وعظ و اندرز در قرن یازدهم می توان «حلیه المتّقین» علّامه مجلسی و «ابواب الجنان» ملّا واعظ قزوینی را نام برد. محمّد رفیع الدّین قزوینی (1027-1089هـ.ق) ملقّب به ملّا واعظ قزوینی، یکی از عالمان و فاضلان عصر صفویه است. تألیف گران سنگ وی «ابواب الجنان»، یکی از کتب بسیار ارزنده اخلاقی، مذهبی و تعلیمی این قرن به شمار می رود که نویسنده، به شیوه مجلس گویی به ذمّ رذایل انسانی و گاه مدح صفات پسندیده پرداخته است. به گفته واعظ تا آن دوره هیچ کتاب وعظ جامعی نوشته نشده بود. بنابراین تصمیم گرفت کتاب وعظی در هشت مجلّد، به نیّت هشت درب بهشت تألیف کند؛ امّا وی پس از تألیف باب(مجلّد) اول و پنج فصل از باب دوم دار فانی را وداع گفت و فرزندش محمّد شفیع مطالب باقی مانده از پدر را در «تتمیم ابواب الجنان» جمع آوری کرد. واعظ در باب اوّل بعد از ستایش پروردگار، نعت رسول الله(ص) و مدح حضرت علی(ع) به آداب وعظ، شرایط واعظ و مستمعان وعظ پرداخته؛ سپس طیّ چهارده مجلس به ذمّ چهارده خصلت پست انسانی می پردازد. این صفات چون ریشه های درختی هستند که تا از جای کنده نشوند رسیدن به توفیق سبحانی محال است. این اثر سرشار است از بیان آیات، احادیث و حکایت هایی از زندگانی پیامبران، ائمه معصومین و بزرگان که گاه با بیانی ساده و روان و گاه با بیانی بسیار ادیبانه بیان شده است. رساله حاضر پس از بررسی سیر تحوّلی اندرزنامه ها و مختصات سبک نثر صفویه، به معرفی مولّف، آثار وی، ویژگی های سبکی ابواب الجنان، روش تصحیح و ویژگی های رسم الخطّ آن پرداخته است. متن تصحیح شده ابواب الجنان از مجلس هشتم تا پایان مجلس یازدهم به روش تصحیح انتقادی متون براساس چهار نسخه محفوظ در کتابخانه های ملّی ایران و وزیـری یزد سامان یافته و اختلاف نسخ در پاورقی ذکر شده است. در بخش تعلیقات شرح واژگان دشوار شرح شده و در پایان فهرستی از اعلام، آیات و احادیث رساله را مزیّن کرده است.